Web Tabanlı Karar Destek Sistemleri

    KARAR VERME

Geçmişten günümüze kadar baktığımızda insanoğlunun hayatının birçok safhasında “karar verme” durumunda kaldığı görülmektedir. Verilecek her bir karar istenen bir sonuç doğurabileceği gibi karar vericiyi istenmeyen durumlarla da karşı karşıya bırakabilir. Bu nedenle karar verme süreci doğru bir şekilde gerçekleştirilmelidir.

Bugün alınmış başarılı kararları incelediğimizde temelde bilginin doğru bir biçimde kullanıldığını görüyoruz. Günümüz yöneticileri artık içinde bulundukları rekabet ortamında bilginin karar verme sürecinde doğru kullanımının organizasyonlara veya kurumlara neler kazandırdığının bilincindedirler. Bu nedenledir ki; çağımız yöneticileri bilgi teknolojilerine yatırımlar yaparak organizasyonların veya kurumların stratejik hedeflerine ulaşmalarını hızlandırmaktadırlar.

Geçmiş dönem yöneticilerinin karar verme sürecinde karşılaştıkları en büyük problemlerden biri bilgi toplamak iken, günümüz yöneticilerinin karar verme sürecinde karşılaştıkları en büyük problem toplanan verilerden anlamlı sonuçlar çıkartılması olarak değişmiştir. Bu aşamada toplanan veri miktarı da önem arz etmektedir. Veri miktarı arttıkça karar vericilerin bu verileri anlamaları ve yorumlamaları da zorlaşmaktadır. Bu problemi çözmek için karar vericiler ellerindeki veri yığınlarından gerekli olan bilgileri çıkartacak, veriler arasındaki gizli desenleri, örüntüleri gösterecek sistemlere ihtiyaç duymaktadırlar.

Son yıllarda karar vericilerin karar verme aşamasında karar destek sistemlerinin kullanımı oldukça yaygınlaşmıştır. Geliştirilen ve karar vericilerin kullanımına sunulan karar destek sistemleri organizasyonların veya kurumların içinde veya dışında bulunan verilere son kullanıcıların rahatlıkla ulaşabilmelerini sağlamaktadır. Bu sayede ihtiyaç duyulan bilgilere hızlı ve zamanında erişim, kurumlarda kararların zamanında alınmasına yardım ederek verimliliği ve alınan kararların kalitesini yükseltmektedir.

Karar destek sistemleri (KDS) için tüm dünyada kabul edilmiş tek bir tanımlama henüz yapılmamıştır. Fakat genel bir tanımlama yapacak olursak karar destek sistemleri kendi başlarına karar vermeyen ve karar vericilere muhakeme yeteneklerini de kullandırarak karar verme esnasında yardımcı olan bilgisayar tabanlı bilgi sistemleridir.

    KARAR DESTEK SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ 

İşletmelerde değişik yönetim düzeylerinde değişik kararlar alınmaktadır. Operasyonel düzeyde verilen kararlar yapılanmış kararlardır. Karar gerekli olduğu zaman izlenecek yöntem önceden belirtilebilirse buna yapılanmış karar denir. Taktik düzeyde verilen kararlar yarı yapılanmış kararlardır. Karar alınacağı zaman izlenecek yöntemin bir kısmı önceden belli ancak yeterli değilse, bu duruma  yarı yapılanmış karar denir. Stratejik düzeyde verilen kararlar yapılanmamış kararlardır. Burada karar alınacağı zaman izlenecek yöntemin büyük bir kısmını önceden belirlemek olası değildir.

Karar destek sistemleri karar verme sürecinde yöneticilere etkileşimli bilgi desteği sağlayan bilgisayar destekli bilgi sistemleridir. Bu sistemler, yarı yapılanmış ya da yapılanmamış i şletme kararlarının alınmasına destek olmak için analitik modeller, özel veritabanları, karar vericinin kendi görüşleri ve hükümlerini ve etkileşimli bilgisayar tabanlı modelleme sürecini kullanmaktadır. Bu nedenle, bu sistemler işletmelerde karar vericiler tarafından başlatılan ve kontrol edilen belli bir amaç için tasarlanmış hızlı yanıt veren sistemlerdir. Karar destek sistemleri belli tipte kararları, kişisel karar verme stilini ve orta ve üst düzey yöneticilerin kişisel gereksinimlerini doğrudan destekler.

Karar Destek Sistemi Bileşenleri

İnsanların Karar Verirken Yaptıkları Hatalar:

• İyi ifade edememe
• Yeniliklerin etkileri
• Öncelik etkileri
• Zayıf Olasılık Tahmini
• Aşırı Güven
• Düşünsel olarak bir araya getirme önyargısı

 

Karar Destek Sisteminin yaptıkları:

• Karar işlemlerini yapısallaştırma
• Tekrarlanan kararlar
• Organizasyonel planlama
• Organizasyonel kontrol
• Kararları otomatikleştirme
• Analitiksel işi destekleme
• Arkaplandaki veriyi sağlama
• Yürütüceler ve yöneticiler için bilgi
• Ortamı tarama

Karar Destek Sistemlerinin Yararları:

• Sınanan alternatif sayısında artış
• İşletmeyi daha iyi anlama
• Beklenmedik durumlarda hızlı cevap
• Anında analiz yeteneği
• Yeni anlayışlar ve öğrenme
• Gelişmiş haberleşme
• Kontrol
• Maliyeti düşürme
• Daha iyi kararlar
• Daha etkin takım çalışması
• Zaman tasarrufu
• Veri kaynaklarını daha iyi kullanma

 

Yönetim ve Finans alanında örnek karar destek sistemi konuları:

• Bir satın alma için satıcı seçme
• Bir ürün için pazarlama kampanyası seçme
• Kariyer seçimi yapma
• Bir çalışanın performansını belirleme
• Yatırım alternatiflerinin analiz etme

    Karar Destek Sistem Türleri 

• Veri besleme sistemleri
• Tahmin sistemleri
• Tercih belirleme sistemleri
• Senaryo geliştirme sistemleri

Veri besleme sistemleri: Önceki verileri veya anlık raporları analiz etmede kullanılır.

• Dosya Çekme Sistemleri
• Veri Analiz Sistemleri
• Bilgi Yürütme Sistemleri

Tahmin Sistemleri: Durum alternatif gelecek zamanlara taşınarak ilerisi görülür

• Tanımsal Sistemler
• Nedensel Sistemler
• Olasılık Sistemleri

Tercih Belirleme Sistemleri: Alternatifler ve önceki kararlar arasında seçim yapmaya sağlar

• Karar ağacı sistemleri
• Çok özellikli karar sistemleri

Senaryo Geliştirme Sistemleri: Analizden ayrı olarak karar vermede yaratıcı görevler üstlenir. Kavramaya ait planlama sistemleri

• Fikir üretme sistemleri
• Grup karar destek sistemleri

    Web Tabanlı Karar Destek Sistemleri

Karar Destek Sistemleri, karar vericiye karmaşık ve tam olarak yapılanmamış problemleri veri tabanları ya da veri modelleri yardımıyla çözümlemek için destek sağlayan etkileşimli ve bilgisayar tabanlı sistemlerdir.

Ralph Sprague ve Eric Carlson’ın 1982 yılında yayınladığı ve bu alanda kilometre taşı olarak kabul edilen “Building Effective Decision Support Systems” adlı çalışmalarında yaptıkları tanıma göre Karar Destek Sistemleri; yöneticilerin ve organizasyondaki diğer bilgi çalışanlarının karar verme süreçlerine yardımcı olabilmek için hareket işleme sistemlerinden yararlanan ve genel bilişim sisteminin diğer parçaları ile etkileşime giren bir bilişim sistemi türüdür.

Web Tabanlı Karar Destek Sistemleri (WKDS) ise, aynı zamanda bir Karar Destek Sistemi  (KDS) olup, bilgisayar bilimleri, bilişim sistemleri ve web teknolojileri gibi özel alanların bütünleşmesiyle ortaya çıkan çok disiplini bir araştırma alanı olarak da görülebilir.

En genel hatlarıyla, Web Tabanlı Karar Destek Sistemlerinin konusu, çeşitli insan aktivitelerindeki karar verme süreçlerinde web ara yüzünü kullanarak nasıl bir destek sağlanabileceğini araştırmaktır.

Enformasyonun kişisel bir bilgisayar yerine web sunucuları üzerinde saklanması sayesinde, dünya üzerinde aynı işi yapan insanların birlikte çalışabilmesi çok daha kolay bir hala gelmiştir. Web uygulamaları; yanıt verme özelliği, masaüstü uygulamaları ile kıyaslanabilecek bir seviyede işlevsellik gibi zengin özellikler sunmaktadır. Web hizmetleri; işlevselliği, var olan uygulamalardan ve web sitelerinden, kendi uygulamalarınızın içine hızlı ve kolay bir biçimde katabilmenize izin verir. Web’in getirdiği bu özellikler ile geliştirilen KDS’ler dağıtılmış altyapı üzerinde bize yeni imkân lar sunar. WKDS sayesinde coğrafi olarak farklı konumlarda bulunan yöneticiler veya kurum çalışanları karar verme süreçleri ile ilgili bilgiye daha kolay ve daha az masraflı bir şekilde ulaşır. KDS kullanıcılarına bu imkân ları sağlayan ise öncelikli olarak web teknolojileri ve world-wide-web altyapısıdır.

Bugün, bilgi çağında internetin milyarlarca kullanıcıya bilgiyi world-wide-web üzerinde paylaşmasına olanak tanımasıyla, bilgi paylaşımı da yeni boyutlara taşınmıştır. Bilgi çağının getirdikleriyle organizasyonların verimli olarak işleyişinde önemli bir yere sahip olan KDS’lerin de web üzerinde çalışabilecek şekilde düzenlenmesi kaçınılmaz olmuştur.

Birçok nedenden dolayı web mimarisi veya web teknolojileri ile oluşturulan kurum içi bir ağ mimarisi, modern ve işlevsel KDS uygulamaları geliştirmek için kullanılacak mantıklı bir seçimdir. Kurumlarda başat olarak kullanılan bilgi teknolojisi platformu; ana bilgisayar ve yerel ağ bazlı, istemci-sunucu sistemlerden web’e ve internet teknolojilerine doğru değişim göstermektedir. Bu gelişmeler ışığında günümüzde internet ve world-wide-web, karar destek bilgisinin iletilmesinde ve paylaşılmasında büyük pay sahibidir. Web’e olan bu ilgiyi göz önünde bulundurarak; sağlık, eğitim, devlet ve özel sektör gibi alanlarda web tabanlı KDS geliştirilmesi ve uygulanması için hali hazırda devam eden birçok girişimin bulunduğu söylenebilir.

 

    WEB TABANLI KARAR DESTEK SİSTEMLERİ ÖRNEKLERİ

    TRAFİK KAZALARININ ANALİZİNE YÖNELİK KARAR DESTEK SİSTEMLERİ

Türkiye’de insanların acil hastalık veya yaralanma durumlarında en kısa sürede bir sağlık ekibiyle birlikte olay mahalline ulaşmak, ilk müdahaleyi yerinde yapmak ve gerekiyorsa gereksinimi olan sağlık yardımını alabileceği merkeze en kısa sürede ulaştırmak amacıyla 112 Acil Yardım Hizmetleri uygulaması başlatılmıştır. Olay yerine ulaşım veya hastaları en yakın sağlık merkezine ulaştırma konusunda karar vericilerin alacakları yanlış kararlar sonucu oluşacak riskleri azaltmak gerekmektedir. Bu çalışmanın amacı; trafik kazaları için Karar Destek Sistemi oluşturularak müdahale öncesi ve sonrasında ambulans hizmetlerinin kontrol ve takibini sağlayacak bir ara yüz oluşturmaktır. İzmir metropoliten alan sınırı için gerçekleştirilen çalışma, kullanıcı dostu ara yüzlerle karar vericilere mekansal verileri sözel verilerle birlikte sunma ve analiz etme olanakları sağlamaktadır. Böylelikle, olay yerine ulaşılmasında veya hastanın en yakın sağlık merkezine ulaştırılmasında yaşanan gecikmelerin tespitleri yapılabilinmekte ve bu aksaklıkları giderecek önlemlere ilişkin karar alınmasına destek olunmaktadır.

   Web Tabanlı Klinik Karar Destek Sistemleri

Klinik çalışmalar, tıbbi tedavilerin etkinliği ve güvenliğini değerlendirmek için temel bilgi kaynağıdır. Bu çalışmaların kanıta dayalı tıpta büyük önemi vardır, ancak tüm klinik çalışma sonuçları için veri analizi ve karar destek yetenekleri sağlayan kullanışlı bilgi sistemlerinin eksikliği vardır. Klinik karar destek sistemleri (KKDS) hasta verilerine göre tanısının konması gibi karar verme işlemlerinde hekimlere yardımcı olmak için tasarlanmış etkileşimli yazılım sistemleridir. Modern klinik karar destek sistemleri yetenekleri ile kullanıcılara geniş bir yelpazede hizmet sunmaktadır. World Wide Web teknolojileri, karar destek sistemlerinin tasarım, geliştirme, uygulama yapısını tamamen değiştirmiştir. Bu makale KKDS hakkındaki son teknolojik gelişmeleri ve Web tabanlı KKDS’ nin mevcut yapılarını özetlemektedir.

Web tabanlı klinik karar destek sistemlerinin genel mimari yapısı

Web tabanlı klinik karar destek sistemlerinin kısmi mimari yapısı

Web Tabanlı bir Mekânsal Karar Destek Sistemi Tasarımı ve Geliştirilmesi

Emlak; eğitim ve sağlık imkânları, sosyal imkânlar ve iş fırsatlarına açılan bir kapıdır. Bu nedenle emlak seçimi de, insan hayatında önemli rolü olan bir karardır. Bu karar sürecinde, emlak alıcı ve satıcılarına, emlakçılara ve diğer ilgililere fikir vermek amacıyla, bu çalışmada Elazığ ili Merkez ilçesi pilot bölge seçilerek, web tabanlı bir Mekânsal Karar Destek Sistemi uygulaması olarak Emlak Değer Haritası gerçekleştirilmiştir. Çalışmada, mekânsal verileri depolama işi, coğrafi ilişkisel bir veri tabanı olan PostgreSQL ve eklentisi PostGIS kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Mekânsal verileri modellemek ve görüntülemek içinse, harita ve coğrafi bilgi sunucu olarak GeoServer’dan faydalanılmıştır. Emlak değerleri, ağırlıklandırılmış faktör puanları yöntemine dayalı olarak hesaplanırken, faktör puanlarını hesaplamak için yapılan coğrafi veri sorgulamaları Java’da gerçekleştirilmiş ve faktör ağırlıklarını belirlemek için Harmoni Arama Algoritması ise Matlab’da yazılmıştır. Emlak değerlemede, kabul edilebilir hata oranlarına sahip, gerçeğe yakın sonuçlar elde edilmiştir. Hesaplanan emlak değerleri Java ve JavaScript teknolojilerinden faydalanılarak hazırlanan web tabanlı bir arayüz ile kullanıcıya sunulmuştur. Sonuç olarak mekânsal verilerin karar alma sürecinde kullanılmasına olanak tanıyan, web tabanlı bir Mekânsal Karar Destek Sistemi geliştirilmiş ve sonuçlar online haritalar üzerinden kullanıcıya sunulmuştur.

Emlak Değer Haritası uygulamasının sistem mimarisi

    Web Tabanlı Yoğun Bakım Karar Destek Sistemi

Klinik Karar Destek Sistemleri (KKDS), son yıllarda hekimlerin doğru tanı ve tedavi kararları vermelerinde önemli rol oynayan araçlar olarak dikkati çekmektedir. Özellikle Yoğun Bakım Üniteleri gibi tıbbi süreçleri karmaşık olan, çok sayıda veri üretilen ve bu verilerle hastaya özel kritik kararların verildiği bölümlerde Karar Destek Sistemleri’ne (KDS) ihtiyaç giderek artmaktadır. Web-Tabanlı KDS’ler, kullanıcı için uygun içerik düzeyinde, kişiye özel bir hızda gerekli bilgiyi sağlayabilmektedir. Bu çalışmada yoğun bakım hekimlerinin tercihleri dikkate alınarak hasta kabulü, tanı ve tedavi kararlarına destek olacak web tabanlı etkileşimli bir sistem geliştirilmiş ve değerlendirilmiştir. Geliştirilen web sitesi; karar destek, klinik kılavuzlar, skorlar ve skalalar, linkler olmak üzere dört ana bölümden oluşmaktadır. Hekimlerin en çok gereksinim duyduğu konular anket yöntemiyle belirlenmiş, bir uzman hekim yardımıyla içerik oluşturulup algoritma biçimine dönüştürülmüştür. KKDS biçimine dönüştürülüp etkileşimli olarak sunulan bu sistemlerle uzman hekimlerin iş yükünü hafifletmek ve hekimlerin hasta başında gerekli bilgiye erişebilmesi ve tedaviyi doğru şekilde yönlendirmesi hedeflenmiştir. Sitenin klinik kılavuzlar bölümünde ise bazı önemli yoğun bakım tedavi yaklaşımlarına yer verilmiştir. Ayrıca yoğun bakım hekimlerinin, hastanın klinik durumunu belirlemek için kullandıkları skor hesapları ve ölçeklerle, faydalandıkları akademik kaynaklar ve linkler de sitede sunulmuştur. Yoğun Bakım Karar Destek Web Sitesi nicel ve nitel araştırma teknikleriyle değerlendirilmiştir. Sonuç olarak web sitesinin kararların doğruluğunu arttırdığı (p<0,001) fakat karar verme süresinde değişiklik yaratmadığı (p=0,138) görülmüştür. Bunun yanında sitenin kullanılabilirliği ve hekimler tarafından beğeni oranı yüksek bulunmuştur. Yoğun Bakım Karar Destek Web Sitesi, Akdeniz Üniversitesi Hastanesi Bilgi İşlem Bölümü tarafından sağlanan sunucuda yayımlanmaktadır. Web sitesine Yoğun Bakım Bilgi Sistemi’nden de erişilebilmektedir.

Hasta kabul algoritması için örnek ekran görüntüsü